OLUŞUMLARINA GÖLLER, OLUŞUMLARINA GÖLLER HARİTA, OLUŞUMLARINA GÖLLER TABLO, OLUŞUMLARINA GÖLLER KISA KISA DERS NOTLARI, COĞRAFYA, GÖLLER
Göller oluşumunda etkili olan olayın özelliğine göre Doğal ve Baraj gölleri olmak üzere iki gruba ayrılır .
A – DOĞAL GÖLLER : Doğal göl ; tektonik , volkanik , karstik olaylar ile akarsular , buzullar , dalga ve akıntıların etkisiyle oluşur . Bu olaylar , tek başına göl oluşumuna sebep olduğu gibi , bazı durumlarda birden fazla olayın etkisiyle oluşmuş göller de vardır . Doğal göller de kendi içerisinde oluşum bakımından çukurlukta oluşan göller ve set gölleri olmak üzere 2’ye ayrılır . Tektonik , karstik , volkanik ve buzul gölleri çukurlukta oluşan göllerin içerisine girer :
1 – TEKTONİK GÖLLER : Yerkabuğu hareketleri sonucunda oluşmuş çanaklarda suların birikmesiyle oluşurlar . Ülkemizdeki fay kuşakları boyunca sıralanırlar . ( Doğu Afrika’daki Lut ve Baykal gölleri v.b. birçok büyük göl de böyle oluşmuştur . ) Ülkemiz göllerinin büyük bir kısmı böyle oluşmuştur . Güney Marmara , İç Anadolu gölleri ve Göller yöresinin birçok gölü bu şekilde oluşmuştur. Daha çok büyük göllerimiz tektonik yapıdadır . Güney Marmara’daki Sapanca , İznik , Ulubat ve Kuş gölleri ;Ege Bölgesi’ndeki Simav gölü ;Göller yöresindeki Beyşehir ,Suğla, Eğirdir, Kovada, Burdur ,Yarışlı ,Acıgöl ;ayrıca ,Eber ,Akşehir ,Ilgın (çavuşçu), Karamık gölleri böyle oluşmuştur . ( Göller yöresindeki büyük göllerin oluşumu tektonik çanaklarda başlamış,karstik olayların da etkisiyle göller giderek genişlemiştir.Tektonik – karstik göllerdir.) İç Anadolu’daki Tuz gölü , Seyfe , Hotamış ve Tuzla gölleri de tektonik göllerdir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Hazar ve Hazapin gölleri tektonik çukurlukta oluşmuştur . Van gölü ise tektonik bir çukurluğun önünün lavlarla kesilmesiyle oluşmuş tektonik – volkanik set gölü durumundadır . Doğu Anadolu’daki Çıldır v.b. göllerde de aynı durum görülür .
2 – KARSTİK GÖLLER : Kalkerli arazilerin sular tarafından eritilmesiyle oluşmuş çukurlukların suyla dolmasıyla meydana gelirler . Karstik göllerin büyük bir kısmının dipten sızıntısı vardır.Bu nedenle seviyelerindeki oynamalar diğer göllere oranla daha fazladır. Yağışlı mevsimlerde ve kar erime dönemlerinde karstik göllerin seviyesi yükselir , kurak dönemde çekilir. Karstik göller daha çok Toroslar’da , Obruk platosunda ve Sivas çevresindedir. Başlıca karstik göller ; Göller yöresindeki Elmalı , Kestel , Salda , Söğüt gölleridir . Diğer karstik göller ise oldukça küçüktür .
Karstik göllerin oluşumunda tektonik olaylar da etkilidir . Göller yöresindeki Beyşehir , Eğirdir , Burdur , Acıgöl , Kovada , Suğla v.b. büyük göllerin oluşumu tektonik çanaklarda başlamış , karstik olaylarla devam etmiştir . Bu göller , tektonik – karstik oluşumlu göllerdir .
3 – BUZUL ( SİRK ) GÖLLERİ : Dağ doruklarında , buzulların aşındırmasıyla oluşan ve sirk adı verilen çukurluklarda suların birikmesiyle oluşurlar . Yurdumuzun 2200 m.’den yüksek dağları 4. jeolojik devirde buzullaşmaya uğramıştır . Ülkemizdeki Sat , Ağrı , Erciyes , Kaçkar , Bolkar , Aladağ , Mercan , Bingöl , Buzul ve Hakkari dağları üzerindeki buzulların aşındırması ile oluşan çukurlukların sularla dolmasıyla buzul gölleri meydana gelmiştir . Ülkemizde buzul etkisi az olduğu için bu tür göller de az görülmektedir .
4 – VOLKANİK ( KRATER = KALDERA ) GÖLLER : Sönmüş volkanların ağzındaki krater , kaldera ve maar çukurluklarında suların birikmesiyle oluşmuşlardır . Ülkemizin en büyük volkanik gölü Nemrut kalderasında oluşmuştur . İç Anadolu’daki Meke Tuzlası ve Acıgöl , Isparta’daki Gölcük , Süphan dağı üzerindeki Aygır gölü de böyle oluşmuştur .
5 – SET GÖLLERİ : Bir çukurluğun önünün herhangi bir şekilde doğal olarak kapanması ve geride suların birikmesiyle oluşan göllerdir . Seddi oluşturan olaya göre bu göller kendi içerisinde çeşitli gruplara ayrılır . Bu göllerin oluşumunda akarsular, volkanizma, heyelan, dalgalar gibi olaylar etkili olmaktadır :
a – VOLKANİK ( LAV ) SET GÖLÜ : Bir volkandan çıkan lavların akarsuyun önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir . Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki göllerin büyük bir bölümü böyle oluşmuştur . Bunların oluşumunda tektonik olayların da etkisi vardır. Doğu Anadolu’nun en büyük gölleri Van gölü ve Çıldır gölü tektonik – volkanik set gölüdür. Bu bölgedeki Erçek , Nazik , Haçlı ve Balık gölleri de volkanik set gölleridir. Ağrı yakınındaki Balıklıgöl , deniz seviyesinden oldukça yüksek göllerimizdendir . ( 2250 m. )
b – ALÜVYAL SET GÖLLERİ : Akarsu vadilerinde oluşurlar . Yan derelerden ana vadiye gelen alüvyonlarla akarsuyun önünün kapanması sonucu oluşmuşlardır . Ankara yakınındaki Eymir ve Mogan , Aydın’ın güneyindeki Bafa (Çamiçi ), Köyceğiz gölü ,Trabzon’daki Uzungöl , Manisa’nın batısındaki Marmara gölü ( tektonik – alüvyal set gölü ) böyle oluşmuştur .
c – KIYI SET GÖLLERİ ( LAGÜN ) : Dalga ve akıntıların getirdiği maddelerin bir koyun önünü kapatarak denizle olan bağlantıyı kesmesiyle oluşan göllerdir. Alçak kıyılarda ve genellikle deltaların kıyısında bulunurlar . Büyük ve Küçük Çekmece , Terkos ( Durugöl ) gölleri ile Çukurova , Göksu , Bafra ve Çarşamba deltalarındaki küçük göller böyle oluşmuştur .
d – HEYELAN SET GÖLLERİ : Heyelan sonucu yamaçtan kopan kütlenin bir vadi veya çukurluğun önünü tıkamasıyla oluşan göllerdir . Bolu’daki Abant ve Yedigöller , Trabzon’da Sera , Ordu’da Zinav , Sakarya’daki Sülük gölü , Erzurum’daki Tortum gölü ve Amasya’daki Borabay gölü bu şekilde oluşmuştur . Tortum gölü bu şekilde oluşan göllerin en büyüğüdür . Üzerinde baraj vardır . Abant ve Yedigöller milli park olarak ilan edilmiş olup turizm açısından önemlidir .
e – BUZUL SET GÖLLERİ : Buzulların getirdiği maddelerin bir vadinin önünü tıkamasıyla oluşan göllerdir . Ülkemizde bulunmaz .
6 – KARMA YAPILI GÖLLER : Oluşumlarında birden fazla olayın etkili olduğu göllerdir . Örneğin , Doğu Anadolu’da yer alan göllerimizin çoğu tektonik olarak oluşan bir çukurluğun önünün lavlarla kapanmasıyla oluşmuş tektonik – volkanik set gölüdür . ( Van , Çıldır v.b. ) Göller yöresindeki büyük göller ; tektonik olarak oluşmuş bir çukurluğun , karstik olaylarla genişlemesi ve sularla dolmasıyla oluşmuş tektonik – karstik göllerdir . ( Beyşehir , Eğirdir , Burdur , Acıgöl , Kovada , Suğla v.b. ) Yine bazı göllerimiz de , çöküntü alanlarının önlerinin alüvyonlarla kapanmasıyla oluşmuştur . ( Marmara gölü )
B-BARAJ GÖLLERİ (YAPAY GÖLLER ) : İnsanlar tarafından yapay olarak oluşturulan set gölleridir. Akarsu vadilerinin dar boğazlar oluşturduğu yerlerde , akarsuyun önünün beton , taş ya da toprakla doldurularak set oluşturulması ve bu setin gerisinde suların birikmesiyle baraj gölleri oluşur .
Yurdumuz , akarsu ağı bakımından oldukça zengindir . Akarsularımız , akımları az ve rejimleri düzensiz olmasına rağmen , yatak eğimlerinin fazla olması , dar ve derin vadilerden geçmeleri ve yataklarındaki ani eğim kırıklıkları nedeniyle yüksek enerji potansiyeline sahiptir ve bu özellikleri nedeniyle baraj yapımına elverişli şartlar taşırlar . İçme , kullanma ve sulama suyu temini , elektrik üretimi , sel kontrolü v.b. ihtiyaçlar, baraj yapımını teşvik etmektedir . Ayrıca su ürünleri üretimi ve diğer etkenler sebebiyle akarsularımız üzerinde çok sayıda baraj inşa edilmiştir . Ülkemizde özellikle 1950’den sonra birçok baraj yapılmıştır . Bazı barajların suları tatlı su gölleri kadar , hatta daha fazla alan kaplar . Sözgelimi ülkemizin en büyük baraj gölü olan Atatürk barajı 817 km²’lik yüzölçümü ile doğal göllerle birlikte değerlendirildiğinde Türkiye’nin 3. büyük gölüdür .
Doğu Anadolu Bölgesi barajların kapladığı alan bakımından ülkemizde 1. sırayı alır . Marmara Bölgesi ise baraj yapımına en elverişsiz bölgemizdir . ( Büyük akarsu olmaması ve eğim azlığı nedeniyle )
Yurdumuzdaki akarsular üzerinde 140’dan fazla baraj bulunmaktadır . Ülkemizde yapımı tamamlanmış barajlar ile akarsularımızın mevcut potansiyelinin çok az bir kısmından yararlanılmaktadır . Ancak inşa halindeki veya proje safhasındaki barajlar bittiğinde bu potansiyelin büyük bir kısmından yararlanılmış olacaktır . Özellikle GAP alanında irili ufaklı baraj yapımı planlanmıştır. Bunlardan bir kısmı yapılarak hizmete açılmış , geri kalanların yapımı ise devam etmektedir . Yine ülkemizde baraj gölleri dışında , yağmur ve kar sularının birikmesi için açılmış ve daha çok sulama amaçlı olarak yapılan ve gölet adı verilen geniş çanaklar da mevcuttur . Büyük şehirlerimizin yakınlarındaki bazı barajlarda elektrik enerjisi üretimi yapılmaz . Bunlar sadece içme ve kullanma suyu sağlamak amacıyla yapılmışlardır . ( Ankara yakınındaki Çubuk 1 – 2 , Bayındır ve Kurtboğazı barajlarıyla , İstanbul yakınındaki Elmalı barajı bu tür boğazlardandır . )
Ülkemiz akarsuları üzerinde kurulan başlıca barajlar şunlardır : Fırat üzerinde Atatürk , Keban , Karakaya ; Dicle üzerinde Devegeçidi , Kralkızı ve Dicle ; Seyhan üzerinde Seyhan ; Ceyhan üzerinde Aslantaş , Menzelet ve Kartalkaya ( Aksu ) ; Gediz üzerinde Demirköprü ; Büyük Menderes üzerinde Adıgüzel ve Kemer ; Kızılırmak üzerinde Hirfanlı , Kesikköprü , Altınkaya ve Kapulukaya ; Yeşilırmak üzerinde Hasan ve Suat Uğurlu , Almus ; Manavgat çayı üzerinde Oymapınar ; Sakarya üzerinde Sarıyar , Gökçekaya , Hasan Polatkan ; Ankara çayının üzerinde Çubuk 1 – 2 , Kusunlar ve Bayındır ; Porsuk üzerinde Porsuk barajı vardır .
Dışarıya akıntısı olan bazı göllerimiz tabii baraj özelliğindedir . Bunlardan elektrik elde edilir . Başlıcaları ; Hazar , Tortum , Çıldır ve Eğirdir – Kovada gölleridir .