FİİLLER KONU ANLATIMI DERS NOTLARI ÖRNEKLİ ANLATIM

FİİLLER

Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine fiil çekimi denir. Fiil çekiminde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Fiil çekiminin daha iyi anlaşılabilmesi için kip ve kişi kavramları üzerinde durmak gerekir.

      Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir.Bunları üç grupta inceleyebiliriz:

a)Kılış fiilleri

b)Durum fiilleri

c)Oluş fiilleri.

Bunları  birbirinden ayırt etmek için pratik olarak şu bilgiyi kullanabiliriz.:     

Eğer bir fiil geçişli ise (yani ‘neyi’, ‘kimi’ sorularını sorabiliyorsak, nesne alabiliyorsa) kılış fiilidir.

*Kırmak ,atmak , dikmek, içmek, ezmek,delmek,yolmak,dizmek….Mustafa ŞAHİN

     Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere ‘neyi kırmak?, neyi atmak…’sorularını yöneltebiliyoruz. Öyleyse bu fiiller geçişlidir  ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir.

      Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir.

*Sararmak ,Yaşlanmak,Uzamak, Paslanmak,büyümek,solmak,acıkmak…

      Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz.Bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir.

       Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir.

*Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak,ağlamak…

       Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller , bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.

Not:   Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.

Fiillerde Kip: Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.

Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.

1. Haber (Bildirme) Kipleri

Çekiminde kesin bir zaman ifadesi olan fiiller haber kipindedir.

Haber kiplerinin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim.

a. Bilinen geçmiş zaman : Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösteren kiptir.

Bu kip “-dı, -di, -du, – dü; -tı, -ti,-tu, -tü..” eki ile yapılır.

Türkçe’de üçü tekil, üçü çoğul olmak üzere altı kişi vardır. Bu kişilere göre örnek bir çekim yapalım.

Kişi                                    Fiil                     Kip eki                   Şahıs eki

I. Tekil Kişi             -       Kal          -            dı            –              m           

II. Tekil Kişi            -       Kal          -            dı            –              n            

III. Tekil Kişi          -       Kal          -            dı            –

I. Çoğul Kişi           -       Kal          -            dı            –              k

II. Çoğul Kişi          -       Kal          -            dı            –              nız

III. Çoğul Kişi        -       Kal          -            dı            –              lar

Görüldüğü gibi fiiller altı kişiye göre çekimlenir.

b. Öğrenilen geçmiş zaman :Mustafa ŞAHİNBildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde anlatan kiptir.

Bu çekimin eki “-mış, – miş, -muş, -müş”tür.

Dal – mış – ım

Dal – mış – sın

Dal – mış

Dal – mış – ız

Dal – mış – sınız

Dal – mış – lar

c. Şimdiki zaman : Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.

Bu çekimin eki “-yor”dur.

Alış – (ı)yor – um

Alış – (ı)yor – sun

Alış – (ı)yor

Alış – (ı)yor – uz

Alış – (ı)yor – sunuz

Alış – (ı)yor – lar

Parantez içinde gösterilen yardımcı ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu – yor”

Fiile şimdiki zaman anlamı veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” dir. Mastar ekiyle “-de” hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor.

Ver – mekte – y – im

Ver – mekte – sin

Ver – mekte

Ver – mekte – y – iz

Ver – mekte – siniz

Ver – mekte – ler

d. Gelecek zaman : Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eden kiptir.

Bu çekimin eki “-acak, -ecek”tir.

Bul – acak – ım (bulacağım)

Bul – acak – sın

Bul – acak

Bul – acak – ız (bulacağız)

Bul – acak – sınız

Bul – acak – lar

Not : “k” sesinin “ğ”ye dönüştüğüne dikkat etmelisiniz.

e. Geniş zaman : Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösteren kiptir.

Bu çekimin eki “-r, -ar, -er”dir.

Koş – ar – ım

Koş – ar – sın

Koş – ar

Koş – ar – ız

Koş – ar – sınız

Koş – ar – lar

2. Dilek (İsteme) Kipleri

Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu kipler bir isteği, arzuyu vs. bildirir.
Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor.

Dilek kiplerinin dört çekimi vardır.

a. Gereklilik kipi : Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir.

Al – malı – y – ım

Al – malı – sın

Al – malı

Al – malı – y – ız

Al – malı – sınız

Al – malı – lar

Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katar.

“Soruları bir saatte çözmeliyiz.”

cümlesine gereklilik anlamı katan kip,

“Soruları şimdiye kadar çözmüş olmalı.”

cümlesine ihtimal anlamı katmıştır.

b. Şart kipi (dilek – koşul): Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.

Sor – sa – m

Sor – sa – n

Sor – sa

Sor – sa – k

Sor- sa – nız

Sor – sa – lar

Şart kipi cümleye bazı anlamlar da katar.

“Şu işler bir bitse de rahatlasak.”

cümlesinde istek,

“Balkona çıksa beni görecekti.”

cümlesinde koşul anlamı verir.

c. İstek kipi : Fiillere “-a, -e” eki getirilerek yapılır.

Sev – e – y – im (-eyim)

Sev – e – sin

Sev – e

Sev – e – lim

Sev – e – siniz

Sev – e – ler

Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.

“Sizinle sonra görüşelim.”

“Ben de sizinle geleyim.”

cümlelerinde bu kipi görüyoruz.

d. Emir kipi : Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir.

Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.

Emir kipinin çekimi kişi ekleri ile yapılır.

1. tekil kişi ……

2. tekil kişi Koş

3. tekil kişi Koş – sun

1. çoğul kişi ……..

2. çoğul kişi Koş – un (koş – unuz)

3. çoğul kişi Koş – sunlar

Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.

“Bu soruları hemen çöz.”

“Gelin de yaptığınıza bir bakın.”

cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir.

Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk  Fiillerin olumlusu olduğu gibi olumsuzu da vardır. www.derskonum.comFiillerin olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce “-ma, -me” olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır.

Ara – dı – m     }   ara – ma – dı – m

Bil – miş – sin    }  bil – me – miş – sin

Bak – acak     }     bak – ma – y – acak

Koş – malı – y – ım   }   koş – ma – malı – y – ım

Not : Fiillerin olumsuz çekiminde geniş zaman farklı özellik gösterir.

Geniş zaman çekiminde olumsuzluk eki, kaynaşmış olarak karşımıza çıkar.

Gül – er – im   }     gül – me – m

Gül – er – sin   }     gül – mez – sin

Gül – er           }     gül – mez

Gül – er – iz    }     gül – me – y – iz

Gül – er – sin – iz   }    gül – mez – siniz

Gül – er – ler       }      gül – mez – ler

Fiil Çekimlerinde Soru

Fiil çekiminin soru şekli “mı, mi” soru eki ile yapılır.

Fiil çekiminde “mi”, bazen kip ekiyle kişi eki arasında, bazen kişi ekinden sonra gelir.

Bildin          }       bildin mi?

Bilmişiz       }       bilmiş miyiz?

Biliyorsun    }      biliyor musun?

Bilmeliyim    }    bilmeli miyim?

Bilsek         }      bilsek mi?

Bileyim     }    bileyim mi

FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. Bu durum sadece kip ekleriyle değil, cümlenin anlamıyla da ilgilidir.

Cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.

“Babamlar geliyor.”

cümlesinde şimdiki zaman eki “-yor” kendi anlamında kullanılmıştır. Eylemlerin söylenme ve yapılma zamanı aynıdır.

“Babamlar yarın geliyor.”

cümlesinde ise “-yor” eki kullanılmış, fakat ek kendi anlamında değildir. Çünkü eylem “şu an” yapılmıyor, “sonra” yapılacak. O hâlde bu cümlede şimdiki zaman, gelecek zamanın yerine kullanılmıştır.

“Pazar günleri balık tutmaya gidiyor.”

cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş; ama yüklemin bildirdiği eylem her pazar yapılıyor yani tekrar ediyor. Öyleyse şimdiki zaman geniş zamanın yerine kullanılmıştır.

“O, henüz çok küçük yaşta annesini kaybediyor.”

cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş geçmiş zamanda olmuş.

“Bu soruları daha sonra çözeriz.”

cümlesinde fiil geniş zamanda çekimlenmiş, iş gelecek zamanda yapılacak.

“Keloğlan’ın yolu bir gün bir kasabaya düşer.”

cümlesinde geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış.

YAPILARINA GÖRE FİİLLER:

Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir.

A) Basit Fiiller:

Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri (zaman, şahıs) fiilin anlamını değiştirmediğinden böyle fiillere de basit fiil denir.

* Durmuş bir saat de günde iki kez doğruyu gösterir.

* Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir.

* Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü havalarda ister.

* İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim.

* Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.

B) Türemiş (Gövde) Fiiller:

Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır:

1) İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:

* güzel-leş       *sarı-ar                *ışıl-da          *göz-le

*az-al              *ben-imse             *ince-l          *düz-el

*su- sa            * sivri-l                 *yaş-a           * kan-a

2) Fiilden fiil türetme:

* sev-in           *çık-ar               * kız-ış            *bak-ış

* öl-dür      * taşı-t        *at-ıl       *kan-dır      *koş-tur

C) BİRLEŞİK FİİLLER:

En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir.

Üç grupta incelenir:

A) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:

Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip  kaynaş -masıyla oluşur.  Bu sözcüklerden biri  ya da ikisi ger -çek anlamını yitirir.Deyimlerin çoğu bu türe örnektir.

* Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun?

* Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın.

* Annemin yemekleri hoşuna gitti mi?

* Odasında kitaplarına göz atıyordu.

* Adama laf anlatmaktan dilimde tüy bitti.

* Konuşulanlara ben de kulak kabarttım.

* İş için yüzlerce kişi başvurmuştu.

B) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller:

  İsim soylu bir sözcüğün üzerine –et , -ol , -kıl , -eyle  gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır.

* Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek.

* Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder.

* Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı.

* Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında.

UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birle- şik fiil bitişik yazılır.

* Akşamı seyredeyim senin bakışlarında.

* Benliğime hakim olur bir deli rüzgar.

* Bir gün yeniden bana döneceğini hissediyorum.

* Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim.

* Sabreden derviş muradına ermiş.

UYARI 2 : Et- , ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa  ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir.

* Ben ettim sen etme.

* Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.

* Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.

* Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.

C) ÖZEL ( KURALLI ) BİRLEŞİK FİİLLER:

İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir:

1) Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil-) :

Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar.Fiilin üzerine ebilmek getirilerek oluşturulur.

* Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (o)

* Bu genç yaşımda ölebilirim (o)

*En güzel şiirlerimi söylemeden gidebilirim buralardan (o)

* Bir gece ansızın gelebilirim. (o)

* Sevinçten kapında bayılabilirim.

* Sınıfı geçebilirim (g.y)

UYARI: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer. Fiilin üzerine –ama , -eme getirilerek yapılır.

* Yapabilirim à yapamam. (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)

* yaparım    à   yapmam  ( geniş zamanın olumsuzu)  

* Görebilirsin à göremezsin (yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)

* Atamam kendimi mavi denize dünya güzel. (atabilirim: yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)

2. Tezlik Birleşik Fiili: (Fiil+iver-):

 Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar.

* Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön.

* Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim.

* Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya.

* Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi.

* Annesini görünce yanına koşuverdi.

NOT: Olumsuzluk eki –ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan  ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.

* Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)

* Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)

3. Süreklilik Birleşik Fiili (fiil+ edur, kal, gel):

 Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.

* Bu hikaye yıllardır süregelir.

* Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.

* Gidedursun turnalar, gurbet ellere.

* Listede ismimi göremeyince listeye bakakaldım.

4. Yaklaşma Fiili (fiil+ eyaz) :

Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder.Az kalsın olacaktı anlamı verir.

* Kaldırımda yürürken düşeyazdım.

* Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım.

                                                 Hazırlayan: Mustafa ŞAHİN 

                                                                              Muğla Ünv.